Wiedział, że nigdy nie będzie tak dobry jak Rothko, więc zamiast ścigać się z Niedoścignionym poszedł własną drogą. I wygrał. Jest jednym z najdoskonalszych kolorystów w historii sztuki współczesnej, który nie tylko zrozumiał czym jest kolor, ale niejako na nowo go zdefiniował.
John Hoyland – brytyjski geniusz powojennej abstrakcji, stawał twarzą w twarz z najtrudniejszymi barwami i niczym wytrawny szachista przewidujący z góry każdy ich ruch, na końcu osiągnął to, co sam chciał. Nie to co próbował wymusić na nim kolor. Nie zawsze mu się udawało. Czasem barwy wygrywały. Wtedy obraz lądował w śmietniku, a John Hoyland stawał do kolejnej walki.
– „Chciałbym kiedyś dojść do takiego momentu, w którym będę potrafił użyć wszystkich kolorów na jednym płótnie” – mówił.
Uwielbiał duże formaty. Wielgachne płótna, przy których wyglądał jak eteryczny motyl. Mógł wtedy poczuć fizyczną więź z obrazem, z farbami, z pędzlami. Stać się częścią procesu, który zachodzi jednocześnie na dwóch płaszczyznach: duchowej i materialnej. Nawiązać niemal intymną relację, której owocem było raz, wzajemne pożądanie, a dwa, walka na śmierć i życie. Jak wytrawny zawodnik grał jednak, zawsze do końca.
Nie lubił, gdy określano go abstrakcjonistą. To pojęcie było dla niego zbyt wąskie. Cisnęło go niczym gumka od majtek, którą czuł przy każdym kroku. Wolał, aby nazywano go malarzem niefiguratywnym – „to jest prawdziwe i o wiele głębsze znaczenie tego, czym się zajmuję i jak rozumiem sztukę, której jestem częścią” – mówił.
Miał też nieprawdopodobną zdolność uwodzenia kolorami, których większość ludzi nie znosi lub nie rozumie. Nagminnie używał różu, pomarańczy, brązu czy wreszcie zieleni, która zabija większość obrazów. Co gorsza łączył je w pary. Kładł obok siebie i czekał, aż się w sobie zakochają. Aż przekształcą się, w jedną nierozerwalną formę. Wiedział jak do nich podejść. Jak wydobyć z nich to, co najpiękniejsze. Jednak nie zawsze tak było. Prawdziwe zrozumienie roli jaką odgrywa kolor w malarstwie przyszło stosunkowo późno, jako owoc wieloletniej fascynacji barwami, która towarzyszyła mu od wczesnej młodości, kiedy to, nie mógł oderwać wzroku od Matisse’a. Stało się to pod koniec lat 60. – „na początku był kształt. Moja cała uwaga skupiona była wtedy na formie, na kształcie. Jak wypełnić go kolorem. Jak wydobyć z niego głębię. Miłość do koloru jako samoistnego bytu przyszła później” – mówił podczas jednego z wywiadów wspominając wystawę w Whitechapel w 1967.
Po tej wystawie Hoyland zaczął być coraz bardziej odważny z pigmentami. Zaczął ich, nie tylko coraz swobodniej używać, ale i mieszać je. Łączyć w „niedopasowane pary”.
– „Chciałbym móc sprawić aby czernie i szarości zaczęły śpiewać tak samo donośnie jak żółcie czy czerwienie” – mówił często swoim przyjaciołom.
Sposób w jaki wykorzystywał kolor w swoich pracach, przypominało pisanie dialogów. Sprawiał, że każdy z nich, niczym bohater najlepszej powieści, w której każda litera ma znaczenie, a jedno zdanie prowadzi do drugiego, miał swoją, z góry określoną rolę do odegrania. Miał swoje własne miejsce wyznaczone przez reżysera, dzięki czemu każdy komu dane jest brać udział w spektaklu barw Hoylanda, przeżywa swoistego rodzaju podróż wewnątrz siebie. Schodzi do świata swoich emocji. Często tych, których wcześniej nie był świadom.
Hoyland nie kładł na płótno grubych warstw, choć jego obrazy są nabrzmiałe od farby. Zaczynał od bardzo cienkich, nakładając jedną farbę na drugą, mieszając je na płótnie, a nie na palecie. Bardzo często malował akrylami dodając do nich polifilu – środka używanego do zaklejania dziur w ścianie. Sam akryl ma bowiem szereg ograniczeń, zarówno pod kątem koloru jak i struktury. Jest znacznie trudniejszy do mieszania niż oleje. Dodanie do niego wspomnianego polifilu było jedynym sposobem, aby osiągnąć efekt nadbudowania się kolorów oraz aby pokonać oporną materię i uczynić ją bardziej podatną na ruch pędzla, bardziej miękką.
Malował mocnym, ostrym ruchem. Często wyciskał farby prosto z tubki. Jednym z charakterystycznych elementów obrazów Hoylanda są widoczne na płótnie kropki farby, których zadaniem nie jest dekorowanie obrazu, lecz nadanie odpowiedniego kierunku, w którym powinien podążać wzrok widza. Hoyland podobnie jak Lenyon był zafascynowany ruchem. Chciał go wtłoczyć w obraz, sprawić, by wirował przed oczami widza. Bardzo często by uzyskać ten efekt wprowadzał obraz w ruch w czasie malowania. Obracał go, ustawiał do góry nogami. Tak aby farby płynęły w dowolnym, naturalnym ruchu. I aby dały efekt, którego nie można osiągnąć za pomocą statycznego pędzla.
Hoyland wierzył, że współczesne malarstwo musi być złożone. Że wszystkie niepokoje współczesnego człowieka muszą znaleźć w nim swoje odbicie. – „Nie można się cofać i kopiować Rothko” – mówił. Brytyjscy rzeźbiarze mieli w tamtym czasie odwagę by pójść do przodu, aby tworzyć właśnie tą „sztukę złożoną”. Malarze natomiast, cały czas byli w cieniu Newmana i Rothko. Zwłaszcza tego drugiego, który swoim genialnym stylem otworzył drzwi dla sztuki minimalistycznej, ale jednocześnie zamknął je dla malarstwa. Sam Rothko był tego najlepszym przykładem. Stał się niewolnikiem formatu i stylu, który sam wymyślił.
Hoyland wiedział to od samego początku, dlatego mimo niesamowitej fascynacji minimalizmem Rothko, odrzucił go i poszedł w kierunku malarstwa niefiguratywnego, którego bardzo szybko stał się naczelnym buntownikiem.
To zresztą nie pierwszy raz, kiedy John Hoyland odrzucił ustanowiony od wieków porządek i naraził się na niezrozumienie. Kiedy przyszedł na świat na początku lat 30. w ubogiej klasie robotniczej w pięknym, lecz biednym Yorkshire, nikt nie wróżył mu innej przyszłości niż ta, która była mu przypisana z racji pochodzenia. John jednak chciał czegoś innego. Chciał nie tylko rysować w wolnych chwilach, ale marzył, aby tak wyglądało całe jego życie. Miał więc odwagę i wsparcie ze strony matki, która od samego początku wspierała jego artystyczne marzenia, aby zacząć studiować malarstwo i ….dalej się buntować. W 1952 roku przyjechał do Londynu, aby studiować na Royal Academy of Arts. Niestety konserwatywne podejście uczelni do malarstwa było dla Hoylanda, niemal od pierwszych dni nie do zniesienia. Podczas studenckiej wystawy, na której znalazły się również jego prace, ówczesny rektor uczelni sir Charles Wheeler poczuł się na tyle obrażony obrazami Hoylanda, że kazał je natychmiast zdjąć ze ścian szacownej uczelni. Hoyland niewiele się tym przejął i robił swoje: pochłaniał bez pamięci Matisse’a, van Gogha, Rouaulta, a nade wszystko Soutine’a.
Pod koniec swojego życia Hoyland stworzy serie intymnych obrazów zwanych „Listy”. Zadedykował je swoim przyjaciołom z przeszłości, czyli między innymi van Goghowi i Soutine’owi i Terry Frostowi. Każdy z tych obrazów odbija w sobie zestaw kolorów, których używał ich adresat. Kiedy je malował, sam zmagał się z problemami zdrowotnymi, coraz mocniej w chodził w malarską kontemplację nad upływającym czasem i zmianami, które zachodzą w nim i w otaczającym go świecie. Zmianami, na które nie ma wpływu. W 2006 roku w swoim dzienniku zapisał – „Czuję się jak mnich buddyjski rozmyślający o wszystkim i nic nie robiący.”
Jednym z kluczowych wydarzeń w życiu młodego Hoylanda był udział w szkole letniej w Scarborough, Yorkshire, gdzie pobierał nauki od jednego z najwybitniejszych brytyjskich malarzy – Victora Pasmore, postaci, która pod koniec lat 40. zszokowała brytyjskie społeczeństwo. Przejście Pasmore na „ciemną stronę abstrakcji” było jednym z najdramatyczniejszych wydarzeń w powojennej sztuce brytyjskiej. Pasmore cieszył się bowiem nieprawdopodobną popularnością jako pejzażysta, a jego „transfer” do malarstwa abstrakcyjnego wywołało, delikatnie mówiąc, konsternację zarówno wśród jego wielbicieli jak i krytyków sztuki. Przez lata nie sprzedał ani jednej swojej abstrakcji. W 1948 roku namalował swój ostatni pejzaż The Park, zamykając za sobą, raz na zawsze, drzwi do lirycznego malarstwa krajobrazowego i nie zważając na fakt, że powojenny paryski i amerykański abstrakcjonizm nie dotarł jeszcze do Wielkiej Brytanii, zaczął sam go tworzyć, a następnie uczyć innych, w tym młodego Hoylanda.
Po powrocie do Londynu Hoyland doznał dwóch emocjonalno – estetycznych wstrząsów, które zaważyły na całej jego późniejszej karierze. Pierwszym było spotkanie z pracami wybitnego Francuza – Nicolasa de Stäela, który poruszał się między abstrakcją, a pejzażem. Drugim, wystawa amerykańskich ekspresjonistów w Tate, którzy w tym czasie zawładnęli umysłami na kontynencie, ale nie podbili jeszcze serc brytyjskiego establishmentu.
Kilka miesięcy po uzyskaniu dyplomu na RA, Hoyland stał się najmłodszym malarzem, zaproszonym do wystawienia swoich prac wraz z bardzo wpływową w tamtejszym czasie Situation Group, zrzeszającą abstrakcjonistów takich jak: William Turnbull, Gillian Ayres czy Robyn Denny. Relacja Hoylanda z Grupą przetrwała kilka lat, aż do czasu, kiedy jej znaczenie zaczęło maleć, a gwiazda Hoylanda zaczynała świecić coraz mocniej.
Jego pierwsza indywidualna wystawa miała miejsce w 1964 w Marlborough Gallery w Londynie. W tym samym czasie przestaje on też nadawać nazwy swoim obrazom, kierując się tym samym coraz mocniej w stronę czystej abstrakcji. Zaraz po niej, jego prace zostały pokazane na wystawie zbiorowej „New Generation: 1964” w prestiżowej Whitechapel Gallery, pośród takich gwiazd jak David Hockney, Bridget Riley oraz Patrick Caulfield. W tym samym też roku uzyskał stypendium Petera Stuyvesana, dzięki któremu udał się do Stanów Zjednoczonych. Tam poznał Helen Frankenthaler, która była zafascynowana lekkością ruchów pędzla, które widać w jego malarstwie, Roberta Motherwella, który nie tylko stał się jego mentorem, ale również przyjacielem. Podczas jednej z imprez w Nowym Jorku spotkał w końcu swojego mistrza – Marka Rothko, który zaprosił go do swojej pracowni, potem wziął na drinka i zwierzył mu się, że popołudniami nie myśli o niczym innym jak tylko o nagich kobietach.
Podczas pobytu w Ameryce Hoyland dzięki Greenbergowi spotkał się również po raz pierwszy z malarstwem kluczowego ekspresjonisty tamtego okresu, Hansem Hofmannem i jego sposobem stosowania akrylu, który to dopiero zyskiwał na popularności. Przez kolejne lata Hoyland będzie wracał jeszcze kilkanaście razy do Nowego Jorku, a jego prace będą w coraz to większym dialogu z Nolandem i Larrym Poonsem.
W 1967, Hoyland miał swoją pierwszą indywidualną wystawę w Whitechapel Gallery cementującą jego pozycję jako jednego z kluczowych abstrakcjonistów Wielkiej Brytanii. Dwa lata później reprezentował kraj na Biennale São Paulo w Brazylii wraz z rzeźbiarzem i kolegą ze studiów Anthonym Caro. Pod koniec lat 70. Serpentine Gallery zrobiła mu pierwszą retrospektywę. W tamtym okresie jego prace zaczynały być coraz bardziej europejskie, wolne od wpływów amerykańskiego ekspresjonizmu, a coraz mocniej zapatrzone w Joana Miró i Pieta Mondriana.
Równolegle do malarstwa, Hoyland eksperymentował z drukami. Pierwsze litografie stworzył pod koniec lat 60, zaraz po wystawie w Whitechapel. Jak zwykle jego podejście do druków było nieortodoksyjne i szokujące mistrzów gatunku tamtego okresu. Nie posługiwał się bowiem szkicami ani projektami tego, co chciał wydrukować, jak robili to wszyscy artyści. On widział obraz oczami wyobraźni tak, jak widzi go maszyna drukarska. Od końca i wielowarstwowo. Od samego początku jego druki były czyste i intensywne w swoim przekazie. Jego zdolność do przejścia między skalą, a techniką bez utraty głębokości form i gry między kolorami była nieprawdopodobna. W momencie, kiedy poczuł się pewny w tej technice, stał się również bardziej odważny w jej stosowaniu, próbując coraz to bardziej trudnych tematów, uzyskiwanych poprzez zastosowanie różnych tekstur. Ta pewność siebie jest widoczna w mocnych ruchach, które bardziej przypominają ruchy pędzla niż druku. Widać to bardzo dobrze na litografii Root (1992) czy na Wandering Moon (1992). Obie te prace można obecnie podziwiać na wystawie Relentless Rhythm w Eames Fine Art Gallery w Londynie podczas której pokazywane są litografie, monotypie oraz seriografie zrobione w latach 80-tych i 90-tych.
Zaczynając od lat 80.Hoyland szukał swoich inspiracji na Karaibach. Mówił wtedy, że obudził się w nim syndrom Gauguina, że musi podróżować do miejsc, w których kolory są czyste, a słońce nadaje im nigdzie nie spotykane półtony. W tym okresie podróżował na Jamajkę i Bali, zabierając ze sobą stary notes i Polaroid. Druki, na których kładł akryl czy monotypie z tego okresu pokazują silne pragnienie Hoylanda aby czerpać inspiracje z prostych przedmiotów życia codziennego. Są przy tym tak intensywne w swoim przekazie, tak głębokie, że patrzenie na nie jest wręcz niemożliwe bez wejścia na poziom kontemplacji biegnącej, poza tym, co zrozumiałe i oczywiste.
– Mam nadzieję, że moje obrazy wychodzą poza ramy zwykłej komunikacji, bo to jest właśnie istota malarstwa – mówił pod koniec swojego życia.
John Hoyland zmarł w Londynie 31 lipca 2011 roku w wieku 76 lat.
Refleksje po wystawie: Relentless Rhythm: Prints from the 80s and 90s, Eames Fine Art, 13 października – 14 listopada 2021
